سیتومگالوویروس (CMV) یک نوع ویروس از خانواده ویروس هرپس است که می‌تواند افراد را در تمام سنین آلوده کند. ولی آلودگی به این ویروس اغلب در کودکی و نوجوانی ایجاد می‌شود.

انواع سیتومگالوویروس (CMV)

سه نوع اصلی عفونت سیتومگالوویروس وجود دارد: اکتسابی، برگشت‌پذیر، و یا مادرزادی

1. سیتومگالوویروس اکتسابی یا اولیه، نخستین مورد ابتلاء به این عفونت است.

2.  سیتومگالوویروس برگشت‎پذیر موقعی مطرح می‎‌شود که بیمار پیشتر به این ویروس آلوده بوده باشد. ویروس به حالت نهفته باقی می‌ماند و بر اثر ضعف سیستم ایمنی دوباره فعال می‎ شود.

3. سیتومگالوویروس مادرزادی هنگامی مطرح است که در طول بارداری بروز می‌کند و به بچۀ نازاده منتقل می‎ شود.

سیتومگالوویروس به طور کلی مشکلی محسوب نمی‌‎شود مگر هنگامی که بچه در داخل رحم مادر مبتلا به آن شود یا اینکه فرد دچار ضعف سیستم ایمنی دچار آن گردد، مثل موقعی که گیرندۀ پیوند عضو یا فرد دچار ویروس نقص ایمنی انسانی (HIV) به آن مبتلا می‎‌شود.

در افراد مبتلا به HIV، عفونت سیتومگالوویروس می‎تواند به نارسایی دستگاه‎های بدن، آسیب چشم، و کوری منجر گردد. بهبودهای ایجاد شده در داروهای ضد ویروسی ریسک مزبور را در سالیان اخیر کاهش داده ‎اند.

گیرندگان پیوند مغز استخوان و عضو برای سرکوب سیستم ایمنی با هدف پیشگیری از پس زدن پیوند داروهای سرکوب کنندۀ سیستم ایمنی دریافت می‌کنند. سیتومگالوویروس نهفته می‎تواند در این گروه از افراد فعال شود و به آسیب ارگان منجر گردد.

گیرندگان پیوند می‎توانند برای پرهیز از ابتلا به سیتومگالوویروس داروهای ضد ویروسی مصرف کنند. سیتومگالوویروس می‎‌تواند در طول دورۀ بارداری از مادر به جنین منتقل شود. به این مورد سیتومگالوویروس مادرزادی گفته می شود.

راه‌های انتقال ویروس سیتومگالوویروس (CMV)

 انتقال از طریق تماس فردی: CMV در طول تماس‌های فردی از شخصی به شخص دیگر منتقل می‌شود. ویروس در بزاق، ادرار، خون، مدفوع، اشک چشم، شیر مادر و ترشحات دهانه رحم فرد آلوده وجود دارد و افراد مستعد از طریق بوسیدن، ارتباط زناشویی، استفاده از ظروف آلوده به ویروس، آلوده می‌شوند.

 از طریق انتقال خون یا پیوند عضو: CMV می‌تواند از طریق اهداکننده آلوده به گیرندگان عضو، بافت، مغز استخوان یا خون منتقل شود.

 انتقال از طریق مادر به نوزاد: CMV اغلب هنگام عبور از کانال زایمان یا در طی دوران شیردهی از مادر به نوزاد منتقل می‌شود. به دلیل انتقال ایمنی در طول بارداری از مادر به فرزند، نوزادان مادرانی که قبل از بارداری به CMV مبتلا شده‌اند بدون علامت و سالم خواهند بود. نوزادانی که حین یا بعد از تولد به ویروس آلوده شوند در معرض خطر عوارض جسمی یا مغزی ناشی از عفونت مادرزادی قرار نمی‌گیرند. البته نوزادان نارس نیاز به توجه و دقت بیشتری دارند.

انتقال از طریق مادر به جنین: CMV می‌تواند از مادر به جنین به دلیل عفونت اولیه یا ثانویه مادر منتقل شود. هنگامی که جنین قبل از تولد دچار عفونت CMV می‌شود تحت عنوان عفونت مادرزادی CMV شناخته می‌شود. تقریبا در 90 درصد موارد، نوزادان مبتلا به عفونت مادرزادی بدون علامت به دنیا می‌آیند ولی در 10 درصد از موارد، اختلالاتی را نشان می‌دهند، علاوه بر این CMV می‌تواند یکی از علل عفونی سقط جنین نیز باشد.

علائم بالینی عفونت سیتومگالوویروسCMV

در اطفال و بزرگسالان سالم در 90 درصد موارد عفونت بدون علامت بوده یا دارای نشانگانی نظیر تب، گلودرد، خستگی و تورم غدد لنفاوی است.

بیماری سیتومگالوویروس مادرزادی

در حدود 90 درصد کودکان متولد شده با سیتومگالوویروس فاقد هر گونه علامت هستند، اما 10 درصد آنان دچار کاهش شنوایی یا ناشنوایی می‎شوند که به طور معمول در طول 6 ماه اول زندگی آنان بروز می‎کند. شدت عارضه می‎تواند شامل طیفی از کاهش شنوایی خفیف تا کری کامل باشد.

در نیمی از این کودکان، فقط یک گوش آسیب می‎بیند اما در مابقی آنان اختلال شنوایی در هر دو گوش بروز می‎کند. کاهش شنوایی در هر دو گوش می‎تواند به ریسک بالاتری از مشکلات تکلم و مشکلات ارتباطی در ادامۀ زندگی منجر شود.اگر علایم سیتومگالوویروس مادرزادی وجود داشته باشد این علایم می‎تواند موارد زیر را شامل شود:

•  یرقان

•  پنومونی

•  بروز نقطه‌های قرمز رنگ زیر پوست

•  بروز نقطه‎های بنفش رنگ روی پوست، راش یا هر دو

•  بزرگ شدن کبد

•  بزرگ شدن طحال

•  وزن کم هنگام تولد

•  حمله یا تشنج

برخی از این علایم قابل علاج هستند.

در حدود 75 درصد کودکان مبتلا به سیتومگالوویروس مادرزادی دچار اختلالی در مغز می‎شوند. این موضوع می‎تواند در ادامۀ زندگی باعث بروز چالش‎هایی شود.

اختلالاتی که ممکن است بچۀ دچار سیتومگالوویروس مادرزادی با آن مواجه شود عبارتند از:

• اتیسم

•  از دست دادن بینایی مرکزی، جراحت شبکیه، و اویت یا ورم و تحریک‌پذیری چشم

•  مشکلات شناختی و یادگیری

•  کری کامل یا کاهش بخشی از شنوایی

• صرع

•  اختلال بینایی

•  مشکلات مربوط به حفظ تعادل و هماهنگی بدن

•  حمله یا تشنج

•  کوچکی سر

علائم و نشانه‌های عفونت سیتومگالوویروس مادرزادی

کوچکی اندازه سر(میکروسفالی)، کاهش رشد درون رحمی، نقاط قرمزرنگ ریز و کوچک روی پوست، بزرگی کبد و طحال، زردی، تغییرات فاکتورهای خونی (کم‌خونی، کاهش پلاکت‌ها)، مشکلات ریوی (پنومونی)، تشنج، شلی یا سفتی عضلات، رسوب کلسیم در مغز، کاهش بینایی یا شنوایی از جمله علائم و نشانه‌های CMV مادرزادی هستند. برخی ناتوانی‌های شایع عبارتند از: کری، کوری، اختلالات رشد و حرکت، تشنج، عقب‌ماندگی جسمی و ذهنی. اگرچه برخی از این علائم کاهش می‌یابد ولی بسیاری از آنها با درجات مختلف برای تمام عمر باقی می‌ماند.

اغلب نوزادان متولد شده با CMV مادرزادی عفونت نهفته یا بدون علامت دارند و به همین دلیل در بدو تولد تشخیص داده نمی‌شوند. در حالی که 15 تا 10 درصد آنان درجاتی از کاهش شنوایی، اختلالات بینایی و مشکلات رشد و نمو یا آموزشی را در طول زمان نشان می‌دهند.

علت ابتلا به عفونت سیتومگالوویروس مادرزادی

سیتومگالوویروس اکتسابی می ‎تواند از طریق ترشحات بدن، مثل بزاق، اسپرم، خون، ادرار، ترشحات واژن، و شیر پستان از فردی به فرد دیگر منتقل شود. عفونت همچنین ممکن است در صورت لمس سطوحی که توسط بزاق یا ادرار فرد آلوده عفونی شده‎اند و سپس لمس داخل بینی یا دهان به دیگری انتقال یابد.

اغلب انسان‎ ها در طول کودکی، در مراکز دی‎کلینیک (مراقبت سرپایی)، شیرخوارگاه ‎ها و مراکزی که در آنها کودکان در تماس نزدیک با یکدیگر قرار دارند، به این عفونت آلوده می ‎شوند. به هر جهت در این سن، سیستم ایمنی بدن کودک به طور معمول قادر به مقابله با این عفونت است.

سیتومگالوویروس برگشت‌پذیر می ‎تواند در بیماران دچار ضعف سیستم ایمنی به علت ابتلا به HIV، پیوند عضو، شیمی درمانی یا مصرف استروئیدهای خوراکی به مدت بیش از 3 ماه بروز یابد.

سیتومگالوویروس مادرزادی به طور معمول هنگامی بروز می‎کند که زن برای اولین بار به سیتومگالوویروس آلوده می‎شود، و این اتفاق در دورۀ بارداری یا در فاصلۀ کوتاهی پیش از باردار شدن وی رخ می ‎دهد.

هر از گاه این احتمال وجود دارد که عفونت سیتومگالوویروس در طول بارداری بازگشت کند، به ویژه در هنگامی که مادر باردار دچار ضعف سیستم ایمنی باشد.

تشخیص سیتومگالوویروسCMV مادرزادی

CMV مادرزادی از طریق جداسازی ویروس از ادرار، بزاق یا بافت‌های بدن در طول سه هفته اول زندگی نوزاد تشخیص داده می‌شود. ولی دفع ویروس در ادرار تا یک سال و بیشتر هم ممکن است ادامه داشته باشد.

احتمال آلودگی مادر آلوده به CMV، چگونه است؟

وقتی مادر در حین حاملگی برای اولین بار به CMV مبتلا می‌شود اثرات آن بر جنین حائز اهمیت است. در حالی که عفونت ثانویه مادر تاثیر چندانی بر جنین ندارد و فقط در کمتر از یک درصد موارد عفونت ثانویه، نوزاد دچار مشکلات ناشی از عفونت می‌شود.

پیگیری‌های لازم بعد از تشخیص CMV مادرزادی چیست؟

پس از تولد نوزاد باید همانند سایر نوزادان برای ویزیت‌های مرتب تحت نظر پزشک متخصص کودکان قرار بگیرد. در هنگام تولد نوزاد از نظر علائم و نشانه‌های CMV مورد بررسی و ارزیابی قرار می‌گیرد و آزمایشات لازم درخواست می‌شود و در صورت مشاهده هر گونه اختلال، پیگیری‌های بعدی ضروری خواهد بود. همچنین به منظور تعیین درگیری مغزی، چشمی یا شنوایی، سی تی اسکن مغز و معاینه چشم پزشک و متخصص گوش و حلق و بینی ضروری است و پس از آن نیز این معاینات باید به طور سالیانه ادامه یابد. به دلیل نیازهای کودک باید از نظر رشد و نمو کاملا تحت نظر باشد و مثل سایر کودکان واکسیناسیون معمول را نیز انجام دهد.

 آیا مشکل شنوایی کودک بدتر خواهد شد؟

شایع‌ترین ناتوانی ناشی از CMV مادرزادی کاهش شنوایی است که اغلب هم به مرور زمان بدتر می‌شود. بنابراین پیگیری سالیانه شنوایی سنجی ضروری است تا با تشخیص به موقع و اقدام مناسب جهت درمان و رفع مشکلات شنوایی کودک، بتوان از مشکلات بعدی جلوگیری نمود. استفاده از سمعک یا سایر وسایل کمک شنوایی (خارجی یا داخلی) ممکن است برای موارد شدید کاهش شنوایی در کودکان ضروری باشد.

 آیا دفع ویروس در کودک باید بررسی شود؟

CMV از کودکان آلوده رفع می‌شود. طول مدت و میزان دفع ویروس از کودکی به کودک دیگر متفاوت است و نیازی به بررسی مرتب دفع ویروس در کودک وجود ندارد.

 آیا تستی وجود دارد که استعداد ابتلا به CMV را در حاملگی مشخص کند؟

هر زنی که در سنین باروری قرار دارد باید از نظر سابقه ابتلا به CMV بررسی شود، لذا بهتر است قبل از حاملگی با پزشک خود به منظور آزمایش خون و کنترل سطوح آنتی‌بادی علیه CMV مشورت نماید. در صورتی که در خون زن CMV 1Gg مثبت باشد نشان‌دهنده سابقه تماس فرد با ویروس در گذشته است و به ندرت نشانگر عفونت حاد است، در حالی که وجود CMV 1Gm در خون معمولا نشان‌دهنده عفونت حاد و اخیر است. در صورتی که خون فرد فاقد هر دو آنتی‌بادی باشد او مستعد ابتلا به عفونت اولیه CMV است و لازم است تا پایان حاملگی احتیاط‌های خاصی را رعایت کند.

 آیا CMV مادرزادی در نوزادان بعدی نیز ایجاد خواهد شد؟

احتمال تولد نوزاد دیگری با CMV مادرزادی بسیار بعید است. هنگامی که فردی قبلا به عفونت CMV مبتلا شده است بدن او بر علیه آن آنتی‌بادی تشکیل می‌دهد، حضور این آنتی‌بادی همراه با سایر عوامل دفاعی بدن مادر، جنین بعدی را از ابتلا به بیماری شدید CMV حفاظت می‌نماید.

 آیا می‌توان از ابتلا به CMV پیشگیری نمود؟

عفونت CMV در بین کودکان نوپا و مهدکودکی شایع است و اغلب در میان افراد خانواده یا بچه‌های یک مهدکودک گسترش می‌یابد. به طور کلی ابتلا به عفونت در انسان در هر زمانی می‌تواند رخ دهد ولی در زمان‌های خاصی از جمله دوران بارداری باید از ابتلا به عفونت پیشگیری نمود که این امر توسط رعایت دقیق نکات بهداشتی امکان‌پذیر است.

احتیاط‌های عمومی که توسط کارکنان بهداشتی در تماس با بیماران عفونی رعایت می‌شود برای پیشگیری از انتقال CMV موثر است. هر چند هیچ اقدامی کاملا خطر انتقال CMV را از بین نمی‌برد، ولی توصیه‌های زیر می‌تواند کمک‌کننده باشد:

•  از بوسیدن لب‌ها و گونه‌های کودکان زیر شش سال خودداری کنید، ولی می‌توانید آنان را در آغوش بگیرید یا پیشانی‌شان را ببوسید.

•  از ظروف غذاخوری، غذاهای نیم خورده یا لوازم بهداشتی مشترک استفاده نکنید.

•  بعد از تعویض کهنه مرطوب یا تماس با بزاق کودکان، دست‌ها را با آب و صابون بشویید.

•  از آنجایی که کودکان اغلب اسباب‌بازی‌ها را به دهان می‌برند، برای ضدعفونی کردن اسباب‌بازی‌ها از محلول وایتکس رقیق شده در آب یا آب و صابون (به نسبت 1 به 9) استفاده نمایید.

•  حضور در مکان‌های بسته و شلوغ و قرار گرفتن در معرض تنفس و ترشحات تنفسی می‌تواند برای افراد مستعد خطرناک باشد.

آیا واکسن و درمان دارویی برای CMV وجود دارد؟

اگرچه واکسن‌های مختلفی در دست مطالعه است، هنوز کارایی هیچ‌کدام برای حفاظت از انسان بر علیه CMV اثبات نشده است. همچنین اخیرا داروهای جدیدی بر علیه CMV تولید شده که پزشکان در حال بررسی اثر آنها در درمان عفونت CMV در حین یا قبل از حاملگی هستند.