مایع مغزی نخاعی چیست؟

CSF توسط شبکه کوروئید تولید و ترشح می‌شود. حجم کل CSF در بزرگسالان 3-5 اونس (90-150 میلی‌لیتر) و در نوزادان 0.3-2 اونس (60-10 میلی‌لیتر) است. CSF به طور مداوم تولید شده و گردش می‌یابد و سپس در خون جذب می‌شود. روزانه حدود 17 اونس (500 میلی‌لیتر) CSF تولید می‌شود. این میزان تولید به این معنی است که CSF هرچند ساعت یکبار تعویض می‌شود.

یک مانع محافظ و نیمه تراوا مغز را از جریان خون جدا می‌کند به این مانع، سد خونی - مغزی نام دارد. سد خونی مغزی تنها اجازه عبور برخی از مواد را می‌دهد و از ورود سایر مواد به سیستم عصبی مرکزی جلوگیری می‌نماید. برای مثال سد خونی مغزی اجازه ورود مولکول‌های بزرگ، سموم و اکثر سلول‌های خونی از سیستم عصبی مرکزی را نمی‌دهد. هر شرایطی که این مانع محافظتی را بر هم بزند، ممکن است منجر به تغییر در سطح طبیعی یا ترکیبات CSF می‌گردد. ازآنجاکه CSF مغز و نخاع را احاطه کرده است، آنالیز نمونه CSF می‌تواند در تشخیص انواع شرایط بیماری بر سیستم عصبی مرکزی بسیار ارزشمند باشد.

اگرچه به‌دست‌آوردن نمونه CSF ممکن است دشوارتر از نمونه ادرار یا خون باشد، اما نتایج آزمایش CSF می‌تواند شرایط سیستم عصبی مرکزی را به طور مستقیم‌تری نشان دهد. برخی از بیماری‌هایی که به‌وسیله آنالیز CSF  تشخیص داده می‌شوند در زیر آورده شده‌اند:

• مننژیت، عفونت لایه‌های مغز و نخاع (مننژ) و انسفالیت، عفونت در مغز

• بیماری‌های خودایمنی که بر سیستم عصبی مرکزی تأثیر می‌گزارند، مانند مالتیپل اسکلروزیس

• سرطان‌های سیستم عصبی مرکزی یا سرطان‌هایی که به سیستم عصبی مرکزی سرایت کرده‌اند، مانند سرطان خون

• بیماری آلزایمر

از آنالیز مایع مغزی نخاعی چگونه استفاده می‌گردد؟

• آنالیز مایع مغزی نخاعی (CSF) ممکن است برای کمک به تشخیص طیف گسترده‌ای از بیماری‌ها و شرایط تأثیرگذار بر مغز و نخاع (سیستم عصبی مرکزی) استفاده نمود. برخی از نمونه‌ها عبارت‌اند از:

• عفونت‌ها، مانند مننژیت و انسفالیت - برای تعیین اینکه آیا عفونت توسط باکتری‌ها، ویروس‌ها یا به‌ندرت به علت مایکوباکتریوم سل، قارچ‌ها یا انگلی‌ها ایجاد شده و یا تشخیص آنها از سایر موارد استفاده می‌شود.

• آنالیز مایع مغزی نخاعی (CSF) همچنین برای تشخیص عفونت‌های نخاع یا نزدیک آن نیز انجام شود.

• تشخیص خونریزی در اطراف مغز

• اختلالات خودایمنی که بر سیستم عصبی مرکزی تأثیر می‌گزارد، مانند سندرم گیلن - باره یا مولتیپل اسکلروزیس

• تومورهای واقع در سیستم عصبی مرکزی (اولیه) یا سرطان‌هایی که به سیستم عصبی مرکزی گسترش می‌یابند (سرطان متاستاتیک)

• بیماری آلزایمر

آزمایش CSF معمولاً شامل یک بررسی فیزیکی، هماتولوژیکی، بیوشیمیایی و سرولوژیکی است که در صورت درخواست آنالیز CSF انجام می‌شود:

• رنگ، ظاهر و فشار CSF در هنگام جمع‌آوری CSF

• پروتئین CSF

• گلوکز CSF

• تعداد سلول‌های CSF  (تعداد کل سلول‌های موجود)

• تشخیص و تعداد سلول‌های مختلف

در صورت مشکوک شدن به عفونت، رنگ‌آمیزی گرم، کشت روتین و آزمایش‌های مولکولی که ماده ژنتیکی هر میکروب موجود را تشخیص می‌دهد.

بسته به نتایج اولین آزمایش یا تشخیص مشکوک، ممکن است طیف وسیعی از آزمایش‌های دیگر به‌عنوان پیگیری درخواست شود. آزمایش‌های خاصی که بر روی نمونه CSF انجام می‌شود به علائم و نشانه‌های بیمار و نوع بیماری بستگی دارد.

در چه زمانی آنالیز مایع مغزی نخاعی درخواست داده می‌شود؟

• آنالیزCSF ممکن است هنگامی انجام شود که پزشک مشکوک به بیماری مربوط به سیستم عصبی مرکزی، مانند آنچه در زیر به آنها اشاره شده است باشد.

• بیمار دچار ضربه به مغز یا نخاع شده است

• ابتلا به سرطانی که ممکن است به سیستم عصبی مرکزی متاستاز داده باشد.

• سابقه پزشکی یا علائم و نشانه‌های بیمار نشان‌دهنده وضعیتی است که سیستم عصبی مرکزی تحت تأثیر قرار گرفته است. این علائم و نشانه‌ها می‌تواند بسیار متفاوت باشد و بسیاری از آنها با انواع بیماری‌ها و اختلالات همخوانی دارند. این علائم ممکن است شروع ناگهانی داشته باشند که نشان‌دهنده یک بیماری حاد، مانند خونریزی سیستم عصبی مرکزی یا عفونت است. یا ممکن است رشد کند داشته باشد که نشان‌دهنده یک بیماری مزمن، مانند مولتیپل اسکلروزیس یا بیماری آلزایمر است.

• آنالیز CSF ممکن است هنگامی درخواست داده شود که بیمار دارای ترکیبی از علائم و نشانه‌های زیر باشید، به‌خصوص اگر با علائم شبیه آنفولانزا همراه باشد که طی چند ساعت تا چند روز و تب شدت می‌گیرد.

• تغییر در وضعیت ذهنی و هوشیاری

• سردرد ناگهانی، شدید یا مداوم یا سفتی گردن

• گیجی، توهم یا تشنج

• ضعف یا بی‌حالی عضلانی، خستگی

• حالت تهوع (شدید یا طولانی‌مدت)

• حساسیت به نور

• بی‌حسی یا لرزش

• سرگیجه

• مشکلات گفتاری

• مشکل در راه‌رفتن، عدم هماهنگی

• تغییرات خلقی، افسردگی

• نوزادان ممکن است به طور فزاینده‌ای تحریک‌پذیر باشند، هنگام در آغوش گرفتن گریه کنند، سفتی بدن داشته باشند، از خوردن غذا امتناع کنند و لکه‌های نرم برآمده در قسمت بالایی سر داشته باشند.

نتیجه آزمایش مایع مغزی نخاعی چه چیزی را نشان می‌دهد؟

CSF معمولاً حاوی مقدار کمی پروتئین و گلوکز است و ممکن است دارای چند گلبول سفید باشد. هر شرایطی که فشار یا جریان طبیعی CSF یا توانایی محافظتی سد خونی - مغزی را مختل کند، می‌تواند منجر به نتایج غیرطبیعی آزمایش CSF شود.

نمونه‌گیری CSF چگونه انجام می‌شود؟

سوراخ کردن کمر به صورتی انجام می‌شود که بیمار در حالت خوابیده و جنینی به پهلو دراز کشیده است اما ممکن است گاهی در حالت نشسته انجام شود. مهم است که در طول نمونه‌گیری بیمار بی‌حرکت باشد. هنگامی‌که بیمار در موقعیت صحیح قرار گرفت، کمر با ضدعفونی‌کننده تمیز می‌شود و بی‌حسی موضعی به زیر پوست تزریق می‌شود. وقتی ناحیه بی حس شد، یک سوزن مخصوص از طریق پوست، بین دو مهره و به کانال نخاع وارد می‌شود. فشار باز یا اولیه CSF به دست می‌آید. سپس پزشک مقدار کمی CSF را در چندین ویال استریل جمع می‌کند و فشار "بسته شدن" به دست می‌آید، سوزن خارج می‌شود و یک پانسمان و فشار استریل به محل سوراخ وارد می‌شود. سپس از بیمار خواسته می‌شود تا یک یا چند ساعت در حالت صاف و بدون بلندکردن سر خود دراز بکشید تا از سردرد احتمالی پس از آزمایش جلوگیری گردد.

روش نمونه‌گیری از کمر معمولاً کمتر از نیم ساعت طول می‌کشد. برای اکثر بیماران، این یک روش کم‌وبیش ​​ناخوشایند است. رایج‌ترین احساس، احساس فشار هنگام وارد شدن سوزن است. اگر بیمار دچار سردرد یا احساس غیرطبیعی مانند درد، بی‌حسی یا گزگز در پاها یا درد در محل سوراخ شده، حتماً می‌بایست به پزشک خود اطلاع دهد.

نمونه‌گیری از کمر در قسمت کمر و در پایین انتهای نخاع انجام می‌شود. اعصاب نخاعی در محل نمونه‌برداری وجود دارد، اما آنها مجالی برای دور شدن از سوزن دارند. احتمال تماس سوزن با ورید کوچکی در راه وجود دارد که می‌تواند باعث "ضربه تروماتیک" شود که ممکن است مقدار کمی خون در یک یا چند نمونه جمع‌آوری‌شده نشت کند.

برای کاهش درد پس از نمونه‌گیری از مایع مغزی نخاعی چه می‌توان کرد؟

سردرد بعد از نمونه‌گیری از کمر نسبتاً شایع است و می‌تواند بلافاصله یا حداکثر تا یک یا دو روز پس از جمع‌آوری نمونه ایجاد شود. درازکشیدن بعد از عمل می‌تواند به جلوگیری و درمان سردرد کمک کند. سایر درمان‌ها شامل نوشیدن آب (برای هیدراته ماندن)، کافئین و داروهای ضد درد است.

ویژگی‌های فیزیکی مایع مغزی نخاعیCSF  (فشار و ظاهر)

• فشار CSF را می‌توان هنگام بازکردن (شروع) و بسته شدن (پایان‌دادن) مجموعه اندازه‌گیری کرد.

• افزایش فشار CSF ممکن است با شرایط مختلفی مشاهده شود که فشار داخل مغز یا جمجمه را افزایش می‌دهد و یا جریان CSF را مسدود می‌کند، مانند تومورها، عفونت، تجمع غیرطبیعی CSF در مغز (هیدروسفالی) یا خونریزی.

• کاهش فشار ممکن است به دلیل کم‌آبی، شوک یا نشت CSF از طریق یک دهانه (به‌عنوان‌مثال، سوراخ شدن کمر یا شکستگی سینوس) باشد.

• شکل ظاهری نمونه CSF معمولاً با نمونه آب مقایسه می‌شود.

ویژگی های شیمیایی مایع مغزی نخاعی CSF

آزمایش‌های شیمیایی مواد شیمیایی موجود در مایع نخاع را شناسایی یا اندازه‌گیری می‌کند. بسیاری از مواد موجود در CSF نیز در خون وجود دارد و مقادیر نسبی آن در CSF و خون اغلب مقایسه می‌شود. به طور معمول، سطح برخی از مواد موجود در CSF، مانند پروتئین و گلوکز، منعکس‌کننده مقادیر آنها در خون است.

گلوکز CSF : مقدار نرمال حدود50-80 mg/dl می باشد و به غلظت گلوکز خون بستگی دارد. زمانیکه درون CSF باکتری ها، گلبول های سفید خون یا سلول های تخلیه شده توسط تومورها باشد میزان گلوکز CSF را مصرف می کنند و سطح گلوکز آن کاهش می یابد.

پروتئین CSF: پروتئین فقط مقدار کمی در CSF به طور معمول وجود دارد زیرا پروتئین‌ها مولکول‌های بزرگی هستند و از سد خونی و مغزی به‌راحتی عبور نمی‌کنند. افزایش پروتئین معمولاً با موارد زیر مشاهده می‌شود:

• مننژیت و آبسه مغز

• تومورهای مغز یا نخاع

• اسکلروز چندگانه

• سندرم گیلن باره

• سفلیس

اگر هر یک از آزمایش‌های اولیه غیرطبیعی باشد و یا پزشک دلیل بر سو ظن به یک بیماری خاص دارد، ممکن است به‌غیراز موارد گفته شده درخواست آزمایش‌های دیگر را نماید که شامل موارد زیر می‌باشد:

الکتروفورز پروتئین CSF : با این روش می‌توان انواع مختلف پروتئین را جدا نمود. باندهای الیگوکلونال اغلب با بیماری ام اس و گاهی اوقات با سایر بیماری‌ها دیده می‌شوند.

ایمونوگلوبولین G  (IgG): سطح این ایمونوگلوبین در برخی از بیماری ها مانند مولتیپل اسکلروزیس، آنسفالیت، بیماری های بافت همبند افزایش می یابد

پروتئین اصلی میلین (MBP): هنگامی‌که پوشش اعصاب (میلین) شکسته می‌شود، مانند بیماری مولتیپل اسکلروزیس (MS) در CSF مشاهده می‌شود.

لاکتات CSF : اغلب برای تشخیص بین مننژیت ویروسی و باکتریایی استفاده می‌شود. سطح آن معمولاً با مننژیت باکتریایی و قارچی افزایش می‌یابد درحالی‌که در مننژیت ویروسی در حد طبیعی باقی می‌ماند یا فقط کمی افزایش می‌یابد.

لاکتات دهیدروژناز (LDH): برای افتراق بین مننژیت باکتریایی و ویروسی استفاده می‌شود. فعالیت این آنزیم معمولاً با مننژیت باکتریایی افزایش می‌یابد. همچنین ممکن است با سرطان خون یا سکته مغزی نیز افزایش یابد.

تومورمارکرها: CEA ، AFP و گنادوتروپین جفتی انسانی (hCG) ممکن است در سرطان‌هایی که از سایت‌های دیگر بدن پخش شده‌اند (متاستاتیک) افزایش یابد.

آمیلوئید بتا (Aß42) و پروتئین تائو: در ارزیابی بیماری آلزایمر مورداستفاده قرار می‌گیرد. در یک فرد علامت‌دار، سطح Aß42  CSF پایین همراه با سطح تائو بالا نشان‌دهنده احتمال افزایش بیماری آلزایمر است.

ترانس فرین بتا -۲ : این یک پروتئین فقط در CSF وجود دارد. این درصورتی‌که پزشک مشکوک به ضربه به سیستم عصبی مرکزی باشد که باعث نشت CSF از سیستم عصبی مرکزی شده است این تست را درخواست می‌نماید. نمونه‌ای از نشت مایعات از بینی یا گوش جمع شده و آزمایش می‌شود. آزمایش مثبت برای ترانسفرین بتا 2 به معنای وجود CSF در مایعات است.

رنگ CSF: طبیعی روشن و بی‌رنگ است. تغییر در رنگ CSF علامت تشخیصی نیستند اما ممکن است به ترکیبات اضافی موجود در CSF اشاره داشته باشد. CSF زرد، نارنجی یا صورتی ممکن است تجزیه سلول‌های خون را به دلیل خونریزی در CSF یا وجود بیلی‌روبین نشان دهد. CSF سبز نیز ممکن است گاهی اوقات با بیلی‌روبین یا عفونت دیده شود.

کدورت: CSF کدر ممکن است وجود سلول‌های سفید یا قرمز خون، میکروب‌ها یا افزایش سطح پروتئین را نشان دهد.

ویسکوزیته: CSF طبیعی همان قوام آب را خواهد داشت. CSF "ویسکوزتر" ممکن است در افراد مبتلا به انواع خاصی از سرطان یا مننژیت دیده شود.

آزمایش‌های میکروبیولوژی برای بررسی مایع مغزی نخاعی

به طور معمول، CSF هیچ‌گونه باکتری، قارچ، ویروس یا انگلی ندارد. در صورت مشکوک بودن به مننژیت یا انسفالیت، ممکن است آزمایش‌های انتخابی برای شناسایی میکروب‌ها انجام شود. انتخاب آزمایش اغلب بر اساس علائم و نشانه‌ها، سلامت سیستم ایمنی بدن و قرارگرفتن در معرض برخی عوامل بیماری‌زا انجام می‌شود.

CSF Gram stain : این آزمایش همیشه هنگام مشکوک شدن به عفونت بروی CSF انجام می‌شود. نمونه‌ای از CSF سانتریفیوژ می‌شود و رسوب آن روی لام قرار می‌گیرد و رنگ‌آمیزی می‌شود. کارشناس آزمایشگاه اسلاید را با هدف جست و جوی باکتری‌ها یا قارچ‌ها با استفاده از میکروسکوپ بررسی می‌کند که می تواند نشان دهنده مننژیت باکتریایی یا قارچی باشد.

کشتCSF: کشت CSF برای تشخیص هر گونه باکتری یا قارچ در نمونه استفاده می‌شود. یک کشت منفی عفونت را منتفی نمی کند زیرا میکروب ها ممکن است به تعداد کم وجود داشته باشند یا به دلیل مصرف آنتی بیوتیک توسط بیمار قادر به رشد در محیط کشت نباشند.

آزمایش مولکولی CSF با استفاده از روش‌های واکنش زنجیره‌ای پلیمراز (PCR) می‌تواند برای شناسایی اسید نوکلئیک از عوامل بیماری‌زای مختلف که ممکن است در نمونه وجود داشته باشد، انجام شود. این روش مواد ژنتیکی باکتریایی، ویروسی، قارچی یا انگلی را تشخیص دهد و به‌ویژه اگر میکروب در محیط کشت روتین رشد نکند یا بیمار از آنتی‌بیوتیک استفاده کرده باشد بسیار مفید است.

آزمایش‌های تشخیص آنتی‌بادی‌های تولید شده توسط سیستم ایمنی بدن در برابر میکروب‌های خاص بیماری‌زا ممکن است در عفونت‌هایی که در محیط کشت و آزمایش مولکولی حساس نیستند (به‌عنوان‌مثال ویروس، بیماری لایم که سیستم عصبی را آلوده می‌کند و غیره) مفید باشد.

آزمایش CSF برای تشخیص پروتئین‌ها یا آنتی‌ژن‌های آزاد شده توسط میکروب‌های خاص، از جمله قارچ‌های Cryptococcus neoformans / gattii یا Histoplasma capsulatum، نیز ممکن است بسته به خطر قرارگرفتن در معرض و علائم و نشانه‌ها انجام شود.

چه سلول هایی در مایع مغزی نخاعی وجود دارد؟

 گلبول‌های قرمز (RBC): به طور معمول هیچ گلبول قرمزی در CSF وجود ندارد. وجود گلبول‌های قرمز ممکن است خونریزی در CSF را نشان دهد یا ممکن است به دلیل خونی که هنگام جمع‌آوری به نمونه CSF نشت کرده است در بررسی میکروسکوپی مشاهده شود.

 گلبول‌های سفید خون (WBC): به طور معمول تعداد بسیار کمی گلبول سفید در مایع مغزی نخاعی وجود دارد. افزایش قابل‌توجه گلبول‌های سفید در CSF می‌تواند ناشی از عفونت یا التهاب سیستم عصبی مرکزی باشد.

انواع مختلف گلبول‌های سفید CSF (WBC): انواع مختلف WBC موجود در CSF را شناسایی و شمارش می‌کند. تعداد کمی از لنفوسیت‌ها، مونوسیت‌ها (در نوزادان، نوتروفیل‌ها) در نمونه CSF طبیعی است. افزایش هرکدام از انواع گلبول‌های سفید می‌تواند نشان‌دهنده بیماری خاص در سیستم عصبی مرکزی باشد.

ارتباط افزایش انواع مختلفی از گلبول‌های سفید خون و بیماری‌های مختلف به‌صورت خلاصه در ادامه مطلب آورده شده است:

• افزایش نوتروفیل‌ها با عفونت باکتریایی

• افزایش لنفوسیت‌ها با عفونت ویروسی یا قارچی

• گاهی اوقات افزایش ائوزینوفیل‌ها با عفونت انگلی

• افزایش اندک در لنفوسیت‌ها با اختلالات ایمنی سیستم عصبی مرکزی، مانند مالتیپل اسکلروزیس

• وجود WBC غیرطبیعی با سرطان خون که به سیستم عصبی مرکزی گسترش‌یافته است

• ممکن است در انواع مختلف WBC با انواع دیگر بیماری‌ها از جمله آبسه مغز، به دنبال تشنج یا خونریزی در اطراف مغز، تومور متاستاتیک و اختلالات التهابی مانند سارکوئیدوز افزایش یابد.

• سلول‌های غیرطبیعی ناشی از تومورهای سرطانی وجود دارد. اگر آنها در یک لام رنگ‌آمیزی شده مشاهده شوند، سیتولوژی CSF انجام می‌شود.

سیتولوژی CSF : بررسی سیتولوژیک (بررسی میکروسکوپی همة سلول‌های موجود در مایع مغزی - نخاعی) اغلب در صورت مشکوک بودن به تومور سیستم عصبی مرکزی یا سرطان متاستاتیک انجام می‌شود. وجود برخی سلول‌های غیرطبیعی مانند سلول‌های توموری یا سلول‌های خونی نابالغ می‌تواند نوع سرطان موجود را نشان دهد.

منبع:

https://labtestsonline.org