بیماری سلیاک

بیماری سلیاک (CD) یک بیماری رایج خود ایمنی روده‌ای، با شیوع حدود %1 در جمعیت قفقازی می‌باشد. این بیماری در افراد با زمینه ژنتیکی دیده می‌شود، که یک پاسخ غیرطبیعی سیستم ایمنی به گلوتن رژیم غذایی می‌باشد. گلوتین پروتئینی است که در گندم، جو و چاودار یافت می‌شود، که این پروتئین، به عنوان فاکتور محیطی تحریک‌کننده محسوب می‌شود. هنگامی که بیمار غذای حاوی گلوتن مصرف کند، سیستم ایمنی به آسیبی که به روده کوچک وارد شده است، پاسخ می‌دهد که این پاسخ، یک پاسخ التهابی مخرب به پرزهای‌ریز‌ روده کوچک (ویلی) بوده و در نتیجه موجب ایجاد آسیب و عدم جذب موادغذایی به جریان خون می‌شود. بدون ویلی‌های سالم، شخص با وجود خوردن غذا، دچار سوء نغذیه می‌شود. به خاطر آسیب رساندن به سیستم ایمنی بیمار، بیماری سلیاک به عنوان یک تخریب کننده آنتی بادی می باشد. این بیماری بار مالی و اجتماعی بسیاری بر دوش خانواده‌ها و جامعه دارد که از این جهت بهبود روش‌های تشخیصی و مداخله زود‌هنگام می‌تواند از عوارض جدی و تحدیدکننده حیات از جمله کاهش باروری، بدخیمی‌های روده و پوکی استخوان جلوگیری کند. شناسایی بخشی از فاکتورهای ژنتیکی دخیل در این بیماری، می‌تواند به تشخیص افراد با ریسک خطر بالا قبل از نشان دادن تظاهرات بالینی کمک کند.

فاکتور ژنتیک در بیماری سلیاک

عوامل ژنتیکی نقش بسیار مهمی را در القا و تظاهرات این بیماری دارند. فاکتور خطرهای ژنتیکی مهم و ضروری در این بیماری، HLA-DQ2 و HLA-DQ8 می‌باشد. که در حدود %98-95 از بیماران سلیاک این فاکتور خطر ژنتیکی را نشان می‌دهند. در صورتی که %40-30 از جمعیت عمومی، موارد دیگر را نشان می‌دهند.

HLA-DQ2: شامل زیر گروه‌های HLA-DQ2.5 و HLA-DQ2.2 می‌باشد.

HLA-DQ2.5، تمایل بسیار زیادی به اتصال با پروتئین گلوتین دارد از اینرو ارتباط بسیار قوی با استعداد ابتلا به سلیاک دارد.

HLA-DQ2.2، اتصال ضعیف و ناپایداری با پروتئین گلوتین دارد از اینرو کمتر در استعداد ابتلا به سلیاک نقش دارد

افراد هموزیگوت برای HLA-DQ2.5 یا هتروزیگوت با ژنوتیپ HLA-DQ2.5/DQ2.2 در مقایسه با افراد با ژنوتیپ هموزیگوت HLA- DQ2.2، خطر ابتلای بیشتری را نشان می‌دهند.

به طور کلی نقش HLA در ایجاد بیماری سلیاک ضروری می‌باشد، اما این فاکتور کمتر از %40 از خطر ژنتیکی را به خود اختصاص می‌دهد. میزان خطر باقی‌مانده مربوط به ژن‌های غیر از HLA می‌باشد.

IL2/IL21: منطقه‌ای روی کروموزوم 27q4 می‌باشد که با سلیاک مرتبط است. این منطقه با دیابت نوع 1 و آرتریت روماتوئید نیز مرتبط است.

جایگاه‌های ژنی که در تمایز سلولهای T، پیام‌رسانی سلولهای ایمنی، پاسخ ایمنی ذاتی، پیام رسانی فاکتورهای تومور نکروز نقش دارند، با بیماری سلیاک و به طور کلی با دیگر بیماری‌هایی که تحت عنوان اختلالات وابسته به سیستم ایمنی می‌باشند، مرتبط هستند.

 

علائم بیماری سلیاک

بیماری سلیاک یکی از رایج‌ترین بیماری‌های عدم تحمل غذایی با شیوع %1 می‌باشد و در حدود %86 از بیماران سلیاک به علت خاموش، غیرمعمول و متنوع بودن علائم بیماری، تشخیص داده نمی‌شوند. در واقع این بیماری در بین افراد مختلف، طیف گسترده‌ای از علامت‌ها را نشان می‌دهد. حتی در بعضی موارد، علائم آن‌ها به صورت نهفته و پنهان است و قابل تشخیص نمی‌باشد یا ممکن است علائم غیرمعمول از قبیل: کمبود آهن، کم‌خونی، پوکی استخوان زود رس، عملکرد غیرطبیعی کبد، رنج بالایی از دیگر بیماری‌های اتوایمیون مانند تیروئید، درماتیت هرپتی فرم(نوعی التهاب مزمن پوست)، ناباروری و برخی از انواع سرطان‌ها، به خصوص اختلالات لنفوپرولیفراتیوی چون لنفوما را نشان بدهند.

علائم بالینی معمول که در اقلیتی از بیماران مشاهده می‌شود شامل:

• علائم گوارشی مزمن یا متناوب از جمله: استئاتوره(مدفوع چرب)، اسهال، یبوست، نفخ شکم، درد شکمی

• اتساع (تورم) شکم

• ادم (تجمع غیرطبیعی آب و مایعات میان‌بافتی موجود در پلاسما در فضای میان‌بافتی و زیر پوست)

• سوءجذب

• خستگی طولانی‌مدت

• اختلال در رشد

• کاهش ناگهانی وزن

• بعضی از بیماران سلیاک ممکن است هیچ علامتی نداشته باشند این بیماران ممکن است هیچ نوع علامت روده‌ای نداشته باشند.

 مراحل تشخیص بیماری سلیاک

1. اطمینان از بیماران از جهت مصرف رژیم غذایی حاوی گلوتن

2. آزمایش تشخیص حضور آنتی‌بادی‌های خاص: حضور آنتی‌بادی در خون بیماران سلیاک خیلی بیشتر از افراد نرمال می‌باشد. اولین روش‌ تشخیص آزمایشگاهی در بیمارانی که مشکوک به سلیاک می‌باشند، آزمایش تشخیص حضور آنتی‌بادی‌های خاص که شامل:

• آنتی بادی ضد ترانس گلوتامیناز بافتی (Anti- Tissue Transglutaminase ) یا Anti- TTG

• آنتی گلیادین آنتی بادی (antigliadin)

• آنتی بادی علیه اندومیزیوم (anti-endomysial) یا EmA: (اندومیزیوم، بافت پیوندی پوشاننده‌ی تارهای ماهیچه است. آنتی‌بادی علیه اندومیزیوم در واکنش به آسیب مداوم پوشش داخلی روده تولید می‌شود)

 

3. روش تشخیص دیگر که روش سرولوژی از طریق یک بیوپسی کوچک روده‌ای (آزمایش میکروسکوپی بافت زنده) و آندوسکوپی می‌باشد. در صورتی پیشنهاد می‌شود، که یک مورد یا بیشتر از یک مورد از آنتی‌بادی‌ها مثبت باشد. تغییرات پاتولوژیکی در بیوپسی دئودنوم، یک استاندارد طلایی برای تشخیص سلیاک می‌باشد. اما باید خاطر ‌نشان کرد که این عمل، یک روش تهاجمی و گران می‌باشد و با خطر عوارض همراه می‌باشد.

4. روش تشخیص این بیماری از نظر ژنتیکی، HLA Typing ( تایپینگ آنتی‌ژن لکوسیت انسانی) می‌باشد، که این روش، موثرترین روش بر پایه‌ی غربالگری فاکتور خطرهای مستعد در این بیماری می‌باشد. این تکنولوژی جدید تشخیصی، منجر به موفقیت در تشخیص چندین بیماری مرتبط با واریانت‌ها از جمله: دیابت نوع 2، سرطان سینه، بیماری کرون، کولیت اولسراتیو، بیماری سلیاک و بسیاری دیگر از بیماری‌ها شده است. این یافته‌ها، دیدگاه های مهم و جدیدی از بیولوژی بیماری‌ها، که باعث افزایش امید به شناسایی افراد با ریسک خطر بالا، بر پایه پروفایل ژنتیکی‌شان و ترویج روش‌های جدید برای درمان و پیشگیری فراهم آورده است. بدیهی است که تست‌های پیش‌بینی کننده بر اساس تک SNP ،ارزش محدودی دارند، زیرا که بیماری‌های پیچیده توسط انواع مختلفی از واریانت‌های ژنتیکی ایجاد می‌شوند. بنابراین پروفایل ژنتیکی بر اساس ترکیب اطلاعات از بسیاری از واریانت‌های خطر، می‌تواند به عنوان پیش‌بینی کننده بهتری برای خطر ابتلا به بیماری ‌باشد. در این روش، افراد مبتلا نسبت به افراد کنترل، به طور متوسط دارای آلل خطر بیماری بیشتری هستند.

درمان بیماری سلیاک

در حال حاضر تنها راه درمان این بیماری رژیم غذایی فاقد گلوتن به صورت مادام‌ العمر می‌باشد.

 

پیش آگاهی بیماری سلیاک 

بار سلامت این بیماری، قابل توجه است. مطالعات متعددی، افزایش خطر بیماری و مرگ‌ و میر در بیمارانی که تشخیص و درمان آن‌ها سریع انجام نشده است، را نشان می‌دهد. بیماری سلیاک، اغلب موارد در ارتباط با دیگر بیماری‎ها می‌باشد که این حالت در افرادی که دارای سابقه خانوادگی بیماری های خودایمنی دارند، بیشتر می‌باشد. از جمله بیماری‌ها و فراوانی آنها که با سلیاک همراه می‌باشند شامل:

دیابت نوع 1 (3-7%)، آتوایمیون تیروئیدیتیسم (5%)، هپاتیت آتوایمیون، درماتیت هرپتی فرم (نوعی تاول پوستی خارش دار)، آسم (24/6%)،کمبود IgA، سندروم داون، سندروم ترنر، لوپوس اریتماتوز سیستمیک (2/4%)، دیگر بیماری‌های اتوایمیون مثل بیماری آدیسون

منبع: 

 Lundin KE, Qiao S-W, Snir O, Sollid LM. Coeliac disease–from genetic and immunological studies to clinical applications. Scandinavian journal of gastroenterology.

2015;50(6):708-17.