کورتیزول چیست؟

کورتیزول یک هورمون استروئیدی از نوع گلوکوکورتیکوئید است که 75 تا 90 درصد کورتیکوئید پلاسما را تامین می کند و توسط غدد فوق کلیوی مستقر روی هرکدام از کلیه ها ترشح و تولید می شود. زمانی که کورتیزول در جریان خون ترشح می شود، می تواند روی قسمت های مختلفی از بدن اثر کرده و در موارد زیر به فرد کمک کند:

• واکنش بدن به استرس و خطر

• افزایش متابولیسم گلوکز در بدن

• کنترل فشار خون

• کاهش التهاب

همچنین، کورتیزول برای واکنش هنگام خشونت و فرار نیز لازم است. این واکنش ها، پاسخ هایی طبیعی به تهدید هایی هستند که توسط فرد درک می شود. مقدار کورتیزول تولید شده به شدت توسط بدن کنترل و تنظیم می شود تا مقادیر تولید شده از حد تعادل، تجاوز نکنند.

 

جه چیزی باعث می شود که غدد فوق کلیوی کورتیزول تولید کنند؟

غده هیپوفیز مقادیر تولید کورتیزول در غدد فوق کلیوی را تنظیم می کنند. هیپوفیز، غده ای به اندازه ی یک لوبیا در مغز است که به دلیل اثرات و کارکرد های وسیعش بر بدن، برخی اوقات به نام "غده ی حاکم"شناخته می شود.

هنگام بیداری از خواب، زمان ورزش، یا مواجهه با رویدادی استرس زا، غده ی هیپوفیز فعال می شود. این غده سیگنالی را به غدد فوق کلیوی ارسال می کند و این غدد شروع به تولید مقادیری دقیق و مناسب از کورتیزول می کنند.

مقادیر کورتیزول با هور مون آدرنوکورتیکوتروپیک (ACTH) تنظیم می شود. این هورمون که توسط غده هیپوفیز تولید می شود با هورمون آزاد کننده کورتیکوتروپین (CRH) تنظیم می شود. CRH به صورت چرخه ای توسط هیپوتالاموس ترشح می شود که باعث مقادیر حداکثر روزانه (6 تا 8 صبح) و حداقل روزانه (11 شب)  سطوح ACTH پلاسما و در نهایت کورتیزول می شود.

بیشتر مقادیر کورتیزول به صورت متصل به پروتئین های گلوبولین متصل شونده به کورتیزول (CBG-transcortin) و آلبومین درخون جریان دارد. معمولا، کمتر از 5 درصد کورتیزول به صورت آزاد در خون جریان دارد. کورتیزول "آزاد" از لحاظ فیزیولوژیکی، شکلی فعال داشته و توسط گلومرول های کلیوی قابل فیلتر است.

تولید مقادیر زیاد یا کم کورتیزول چه تبعاتی دارد؟

با این که وجود مقادیر بیش از حد کورتیزول در بدن امری نادر است، اما علائم آن بسیار معمول و متعارف هستند (مانند چاقی، فشار خون بالا، افزایش غلظت گلوکز خون). شایع ترین علت افزایش مقادیر کورتیزول در زنان، گردش و غلظت بالای استروژن (مانند استروژن درمانی و بارداری) است که باعث افزایش غلظت گلوبولین متصل شونده به کورتیزول می شود.

 

در شرایطی مانند سندرم کوشینگ، این هورمون بیش از حد تولید می شود.

سندرم کوشینگ خود به خود ممکن است ناشی از تولید بیش از حد گلوکوکورتیکوئیدها در نتیجه‌ی بیماری آدرنال اولیه (آدنوم، کارسینوما، یا هیپرپلاز، ندولار) یا مقادیر بیش از حد ACTH (ناشی از یک تومور هیپوفیز یا یک منبع خارج ) باشد. سندرم کوشینگ وابسته به ACTH به علت آدنوما کورتیکوتروپ هیپوفیز شایع ترین زیرگروهی است که دراین بیماران دیده می شود و عموماً در زنانی با سنین بیست تا پنجاه سال دیده می شود. مراحل آغازین این سندرم معمولاً پنهان هستند و معمولاً 2 تا 5 سال قبل از تشخیص بالینی آغاز می گردد.

 

علائم تولید بیش از حد کورتیزول عبارت است از:

• افزایش وزن، به ویژه در اطراف شکم و صورت.

• پوست نازک و شکننده که به کندی بهبود می یابد.

• آکنه

• رشد موهای صورت و دوره های قاعدگی نامنظم در زنان.

 

در شرایطی مانند بیماری آدیسون، بالعکس مقادیر کمتر از حد لازم هورمون کورتیزول تولید می شود.

شرایط تولید مقادیر کم هورمون کورتیزول (هیپوکورتیزولیسم) عبارتند از:

• بیماری آدیسون- نارسائی اولیه آدرنال

• نارسائی آدرنال ثانویه

• نارسایی هیپوفیز

• نارسایی هیپوتالاموس

• نقص های هیپرپلازی مادرزادی آدرنال در تولید آنزیم های مربوط به سنتز کورتیزول

علائم تولید کمتر از حد کورتیزول عبارت اند از:

• خستگی مداوم

• تهوع و استفراغ

• کاهش وزن

• ضعف عضلانی

• درد در شکم.

اگر هر کدام از این علائم را در خود مشاهده می کنید، ممکن است پزشکتان به شما یک تست خون پیشنهاد کند تا مقادیر کورتیزول خون شما ا اندازه گیری کند.

 

مقادیر مرجع

صبح: 7 تا 25 میکروگرم در دسی لیتر

عصر: 2 تا 14 میکروگرم در دسی لیتر

 

تفسیر

در نارسایی اولیه آدرنال ، مقادیر ACTH افزایش می یابد و مقادیر کورتیزول کاهش می یابد. در نارسایی آدرنال ثانویه، هر دو شاخص ACTH و کورتیزول کاهش می یابد.

اگر علائم کمبود گلوکوکورتیکوئید وجود داشته باشد و مقدار کورتیزول پلاسما در ساعت 8 صبح کمتر از 10 میکروگرم در دسی لیتر باشد (یا این که مقدار کورتیزول آزاد ادرار در دوره ی 24 ساعته کمتر از 50 میکروگرم در دسی لیتر باشد)، نیاز به بررسی بیشتر قبل از تشخیص است. نخست، غلظت پایه ACTH پلاسما باید اندازه گیری شده و سپس تست کوتاه تحریک کازینوتروپین باید صورت گیرد. سایر تست هایی که در این مرحله معمول هستند عبارت اند از آزمون متیراپون و آزمون هیپوگلیسمی القا شده با انسولین.

جهت تشخیص سندروم کوشینگ مقادیر دفع شده ی کورتیزول آزاد ادرار در یک دوره ی 24 ساعته، آزمونی مناسب است مخصوصاً که مقدار کورتیزول 24 ساعته در ادرار توسط روش HPLC یاLC-MS/MS  اندازه گیری شود.

زمانی که اندازه گیری کورتیزول با روش ایمونواسی نتایج مغایر با علائم بالینی داشته باشد، یا زمانی که بیمار مشکوک به استفاده از استروئید های مصنوعی خارجی است، تست LC-MS/MS باید در نظر گرفته شده و ارزیابی سطح CINP/ کورتیزول سرم با روش  LC-MS/MS نیز بررسی گردد. برای تایید وجود استروئیدهای مصنوعی، تست غربالگری گلوکوکورتیکوئیدهای مصنوعی  سرم باید مد نظر قرار گیرد.

 

کورتیکواستروئید چیست؟

• اگر بدنتان به مقدار کافی کورتیزول تولید نمی کند، ممکن است پزشکتان انواعی از کورتیکواستروئیدها را برایتان تجویز کند. کورتیکواستروئیدها، نسخه هایی مصنوعی از کورتیزول هستند که می توان از آنها برای درمان شرایطی نظیر شرایط التهابی (مانند آسم)، بیماری آدیسون و اختلالات پوستی (مانند پسوریازیس) استفاده کرد.

استفاده از این قرص ها بدون تجویز پزشک و برای اهدافی نظیر عضله سازی خطرناک است.

 

ملاحظات

• استرس حاد (از جمله بستری شدن و عمل جراحی)، الکل، افسردگی و بسیاری از داروها (مانند کورتیزون ها، ضد انسدادها) می توانند سطوح روزانه طبیعی را تغییر داده، بر پاسخ به آزمایش سرکوب/تحریک تأثیر گذاشته و باعث افزایش سطوح پایه کورتیزول شوند.

• بیمارانی که پردنیزون مصرف می کند، ممکن است مقادیر کورتیزول افزایش یافته کاذبی را نشان دهند چرا که بعد از جذب، پردنیزون به پردنیزولون تبدیل می شود که 41 درصد واکنش متقاطع با کورتیزول دارد.

• ممکن است در زمان بارداری و یا مصرف استروژن های خارجی، مقدار کورتیزول افزایش یابد.

• در برخی بیماران مبتلا به اختلالات افسردگی، محور هیپوتالاموس -هیپوفیز - آدرنال بیش فعال، مشابه سندرم کوشینگ، وجود دارد.

• در بیمارانی که گلوکوکورتیکوئید های خارجی مصرف می کنند، تست کورتیزول ادرار 24 ساعته باید انجام گیرد.

• تست کورتیزول ادرار 24 ساعته برای ارزیابی واکنش به متیراپون توصیه نمی شود بلکه برای این کار سنجش 11-Deoxycortisol سرم مناسب تر است.

 

مقدار کم کورتیزول پلاسما، نشانه قطعی هیپرپلازی مادرزادی آدرنال نیست. 11-Deoxycortisol سرم ، 17-هیدروکسی پروژسترون و دی هیدروکسی اپی آندروسترون (DHEA)تشخیص بهتر، دقیق تر و صحیح تری از کمبود آنزیم به دست می دهند.  

 

منابع:

 Findling JW, Raff H: Diagnosis and differential diagnosis of Cushing's syndrome. Endocrinol Metab Clin North Am 2001;30(3):729-747

 Buchman AL: Side effects of corticosteroid therapy. J Clin Gastroenterol 2001;33(4):289-294